Autorzy

Mieczysław Tomaszewski

1921-2019

Muzykolog i teoretyk muzyki, profesor Akademii Muzycznej w Krakowie.
Edukację rozpoczął w 1932 roku w rodzinnym mieście w Konserwatorium Muzycznym (w klasie fortepianu); kontynuował w Gimnazjum im. I. J. Paderewskiego i Prywatnej Szkole Muzycznej im. M. Karłowicza (fortepian i historia muzyki). W 1938 roku podjął naukę w Liceum im. I. J. Paderewskiego. Lata wojny spędził we Wrześni i Kórniku. Lata 1946-48 spędził w Toruniu studiując filologię polską na Uniwersytecie im. M. Kopernika. Naukę przerwał poświęcając się głównie animacji życia kulturalnego na Pomorzu (stanowisko dyrektora i kierownika artystycznego Pomorskiej Orkiestry Symfonicznej). W latach 1954-59 studiował muzykologię na Uniwersytecie Jagiellońskim. W roku 1952 związał się z Polskim Wydawnictwem Muzycznym, gdzie przez 34 lata pełnił obowiązki redaktora naczelnego (1954-88) piastując jednocześnie funkcję zastępcy dyrektora (1954-65) i dyrektora (1965-88). Był inicjatorem największych przedsięwzięć edytorskich PWM m.in. Encyklopedii muzycznej PWM, serii "Muzyka Viva" i "Biblioteki Małych Partytur"

Działalność pedagogiczną w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej (obecnie Akademia Muzyczna) rozpoczął w roku 1959 roku. Ponadto pełnił obowiązki dziekana wydziału Kompozycji, Dyrygentury i Teorii Muzyki (1987-90), kierował Katedrą Edytorstwa Muzycznego (obecnie Katedra Teorii i Interpretacji Dzieła Muzycznego, 1967-96), prowadził Zespół Analizy i Interpretacji Muzyki (1967-86). Był animatorem wielu przedsięwzięć o fundamentalnym dla polskiej kultury znaczeniu, wśród których na szczególną uwagę zasługują Spotkania Muzyczne w Baranowie Sandomierskim oraz liczne seminaria naukowe.

Mieczysław Tomaszewski jest autorem licznych publikacji z obszaru teorii i historii muzyki XIX i XX wieku, w szczególności chopinologii, liryki romantycznej i muzyki polskiej.

Za swoje zasługi dla polskiej kultury muzycznej i osiągnięcia w pracy naukowej Profesor Tomaszewski został uhonorowany Orderem Orła Białego oraz wieloma innymi nagrodami i odznaczeniami, m.in. Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski, Honorową odznaką „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”, Orderem Orła Białego, Nagrodą Fundacji Nauki Polskiej, Nagrodą Wydawców im. J. Długosza za monografię „Chopin. Człowiek, dzieło, rezonans”. Profesor Tomaszewski otrzymał również tytuł doktora honoris causa krakowskiej Akademii Muzycznej, jest także Honorowym Obywatelem Miasta Krakowa.

Szczegółowy biogram:

Mieczysław Tomaszewski – polski muzykolog i edytor. Urodził się 17 XI 1921 w Poznaniu, zmarł 14 I 2019 w Krakowie.

Muzyki uczył się w Poznaniu – od 1932 w konserwatorium i od 1934 w prywatnej szkole im. Mieczysława Karłowicza. Podczas II wojny światowej pracował w nadleśnictwie i na folwarku w Wielkopolsce. Od IV 1945 działał w Bydgoszczy, w I 1946 objął tam stanowisko referenta muzycznego i teatralnego w urzędzie wojewódzkim. W latach 1946-49 był sekretarzem miesięcznika „Arkona”, poświęconego literaturze i sztuce. W latach 1947-49 jako sekretarz Klubu Literacko-Artystycznego prowadził „środy literackie” z udziałem czołowych pisarzy polskich. Od 1946 do 1948 roku studiował polonistykę na uniwersytecie w Toruniu. W 1949 wraz z żoną Wandą, z d. Milewską (poślubioną 2 IV 1945), zorganizował Rok Chopinowski na Pomorzu. W latach 1949-52 sprawował funkcję dyrektora i kierownika artystycznego Pomorskiej Orkiestry Symfonicznej w Bydgoszczy.

W 1952 roku zamieszkał w Krakowie i podjął pracę jako redaktor w Polskim Wydawnictwie Muzycznym, w którym w latach 1954-64 był zastępcą dyrektora i redaktorem naczelnym, a w latach 1965-88 dyrektorem i redaktorem naczelnym.

W latach 1954-59 studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim muzykologię u S. Łobaczewskiej, a w roku 1984 na podstawie pracy Twórczość Chopina i jej recepcja otrzymał na uniwersytecie w Poznaniu stopień doktora, tam też w 1998 roku uzyskał habilitację na podstawie pracy Studia nad pieśnią romantyczną.

Od lat 60. rozwijał działalność dydaktyczną. W latach 1960-66 prowadził zajęcia z teorii i estetyki muzyki w Katedrze Historii i Teorii Muzyki UJ, lecz głównym terenem jego aktywności pedagogicznej stała się PWSM (obecnie Akademia Muzyczna) w Krakowie, gdzie był zatrudniony od 1959 jako wykładowca, od 1971 jako docent, a od 1989 jako profesor. 1966 założył na tej uczelni Podyplomowe Studium Edytorstwa Muzycznego. W latach 1967-96 był kierownikiem Katedry Edytorstwa Muzycznego, przy której 1976-86 prowadził Zespół Analizy i Interpretacji Muzyki; od 1996 kierował Katedrą Teorii i Interpretacji Dzieła Muzycznego. W latach 1987-90 był dziekanem Wydziału Kompozycji, Dyrygentury i Teorii Muzyki. W 1966 prowadził cykl wykładów o muzyce polskiej w Folkwangschule w Essen, sporadycznie wykładał na wielu uczelniach krajowych i zagranicznych. Od 1986 przewodniczył komisji senackiej do spraw nauki i wydawnictw w Akademii Muzycznej w Krakowie. W latach 1979-81 był przewodniczącym sekcji muzykologicznej Związku Kompozytorów Polskich.

Ciesząc się powszechnym uznaniem i szacunkiem Mieczysław Tomaszewski pełnił odpowiedzialne funkcje w organizacjach społecznych i instytucjach naukowych. W latach 1960-64 był sekretarzem, a 1964-71 przewodniczącym Rady Naukowej Towarzystwa im. F. Chopina, od 1993 wiceprzewodniczącym Polskiej Akademii Chopinowskiej, a od 2001 członkiem Rady Programowej Narodowego Instytutu F. Chopina w Warszawie. Kierował międzynarodowymi sympozjami poświęconymi Chopinowi (1986, 1989), Beethovenowi (1997-2006) i Pendereckiemu (1993, 2003). W 1991 zrealizował dla programu II Polskiego Radia cykl 10 audycji Słuchając Chopina, a w latach 1999/2000 42 audycje o muzyce Chopina pt. Dzieła wszystkie dla TV2, opracował scenariusz dokumentalnego filmu biograficznego Chopin oraz leksykon multimedialny F. Chopin. Życie twórcy (1995, nowa wersja 2000).

1957-59 współredagował reaktywowany „Ruch Muzyczny”, 1967-82 był członkiem kolegium redakcyjnego «Res Facta», a od 1994 «Res Facta Nova». Od 1979 był redaktorem naukowym działu „literaci” w Encyklopedii Muzycznej PWM. Od 1991 był członkiem Centralnej Komisji Tytułów Naukowych, a od 1999 Rady Naukowej Instytutu Sztuki PAN oraz Komitetu Nauk o Sztuce PAN.

Za swoje zasługi dla polskiej kultury muzycznej i osiągnięcia w pracy naukowej Profesor Tomaszewski został odznaczony Orderem Orła Białego i uhonorowany wieloma nagrodami i odznaczeniami, m.in. Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, nagrodą II stopnia Ministra Kultury i Sztuki, nagrodą ZKP, nagrodą im. A. Jurzykowskiego (Nowy Jork) oraz miasta Krakowa, nagrodą kulturalną „Solidarności”, medalami: Towarzystwa im. F. Chopina, Akademii Muzycznej w Krakowie, M.K. Ciurlionisa, nadanym przez V. Landsbergisa, Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. W Roku Chopinowskim 1999 wyróżniony czterokrotnie za książkę Chopin. Człowiek, dzieło, rezonans – nagrodą wydawców im. J. Długosza, Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, Międzynarodowej Fundacji im. Chopina oraz Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Trzykrotnie uhonorowany księgami pamiątkowymi. W 1997 otrzymał członkostwo honorowej Związku Kompozytorów Polskich, w 2001 otrzymał tytuł doktora honoris causa Akademii Muzycznej w Krakowie.

Wielostronna działalność Mieczysława Tomaszewskiego — edytorstwo, dydaktyka, publicystyka, badania nauk. — miała ogromne znaczenie dla rozwoju polskiej kultury muzycznej po II wojnie światowej i owocuje po dzień dzisiejszy. Jego poczynaniom organizacyjnym i koncepcjom badawczym przyświecała wizja rozwoju nauki o muzyce jako podstawy upowszechniania kultury muzycznej. Szczególnie ważną rolę odegrał Tomaszewski kierując przez 30 lat Polskim Wydawnictwem Muzycznym, które przyjęło za swój podstawowy cel promocję muzyki polskiej. Na stworzony przezeń program edytorski złożyły się pierwodruki utworów współczesnych kompozytorów polskich i wydania źródłowe dawnej muzyki polskiej, edycje dzieł wszystkich: F. Chopina (tzw. Wydanie Narodowe pod red. J. Ekiera 1967- oraz reedycje przedwojennego wydania pod red. I.J. Paderewskiego, J. Turczyńskiego i L. Bronarskiego), K. Szymanowskiego (pod kier. T. Chylińskiej), O. Kolberga, S. Moniuszki, H. Wieniawskiego, publikacje dokumentacyjne, naukowe i popularyzacyjne, podręczniki, monografie. Stworzeniu bardzo szeroko zakrojonego programu wydawniczego i jego realizacji sprzyjała nawiązana przez Tomaszewskiego współpraca z uczelniami muzycznymi i uniwersytetami, z ZKP i instytucjami prowadzącymi działalność naukową (TIFC, IS PAN). W XI 1952 z inicjatywy Tomaszewskiego (zaledwie w 2 miesiące po podjęciu przezeń pracy w PWM) została zorganizowana Rada Programowa (pod przewodnictwem W. Lutosławskiego), w skład której wchodzili muzykolodzy, kompozytorzy, pedagodzy, wykonawcy. Rada pełniła funkcję konsultacyjną, ostateczne decyzje spoczywały w gestii Tomaszewskiego, który w trosce o poziom pierwszego w Polsce wydawnictwa muzycznego powierzał znawcom kierownictwo poszczególnych serii wydawniczych.

Mimo licznych trudności (brak papieru, interwencje cenzury, niskie subwencje), z jakimi borykano się w latach 50., wydawnictwo stało się ważną placówką kulturotwórczą; pod dyrekcją Tomaszewskiego PWM nie tylko przejawiało rozmach edytorski i zaspokajało potrzeby szkolnictwa muzycznego, a także zawodowego i amatorskiego wykonawstwa muzycznego, ale prowadziło działalność koncertową (m.in. 1966-81 sławne koncerty wawelskie) oraz uczestniczyło w przedsięwzięciach naukowych. Równolegle Tomaszewski intensywnie pracował na niwie pedagogicznej w krakowskiej PWSM (obecnie Akademia Muz.), która dzięki jego aktywności stała się znaczącym ośrodkiem naukowo-badawczym. Wykłady prof. Tomaszewskiego z zakresu teorii muzyki i analizy muzycznej oraz organizowane przezeń liczne ogólnopolskie i międzynarodowe konferencje naukowe, często ułożone w cykle tematyczne (Beethoyen, Chopin, Szymanowski, Penderecki, pieśń, metody badawcze), działały inspirująco na środowisko muzykologiczne i znalazły oddźwięk wśród absolwentów uczelni muzycznych. Zasłużoną renomą cieszyły się doroczne Spotkania Muzyczne w Baranowie (1976-81) pod kierunkiem Tomaszewskiego, na program których składały się festiwale muzyczne i sympozja naukowe o tematyce ogólnokulturowej, poświęcone relacjom muzyki z innymi sztukami: malarstwem, literaturą, tańcem; analogiczna problematyka pojawiła się na łamach serii «Musica Viva».

Mieczysława Tomaszewskiego cechowało rzadko spotykane wśród naukowców połączenie energii organizacyjnej z pasją badawczą, szeroki zasięg zainteresowań humanistycznych, a zarazem uporczywe drążenie obranego tematu, konsekwentne realizowanie swych indywidualnych planów naukowych, wśród których czołową pozycję zajmuje chopinologia. Wieloletnie gromadzenie materiałów, penetrowanie źródeł, publikowanie materiałów źródłowych i organizowanie konferencji naukowych, liczne artykuły i referaty zaowocowały napisaniem bezprecedensowej w skali światowej monografii Chopin. Człowiek, dzieło, rezonans, w której osobowość Chopina jako koncertującego pianisty, pedagoga i kompozytora została przedstawiona na tle ówczesnej sytuacji kulturowej w Europie, zaś jego twórczość omówiona w myśl założeń interpretacji integralnej z ambitną próbą uchwycenia „syndromu Chopina” przy pozornym zachowaniu tradycyjnego schematu monograficznego (elementy dzieła muzycznego, formy, gatunki); rozważania na temat rezonansu twórczości Chopina (chopinofania, chopinistyka, chopinologia) stanowią oryginalny wkład w badania chopinologiczne.

Drugi nurt pracy badawczej Tomaszewskiego, związany z problematyką relacji słowno-muzycznej, stanowi teoria pieśni rozważana na przykładzie pieśni romantycznej, głównie muzyki Schuberta, Schumanna i Brahmsa oraz poezji Goethego i Heinego. W swych studiach „między wyznaniem a wołaniem” radykalnie zrywa z dotychczasową analizą formy muzycznej, sprowadzającą się do opisu architektoniki utworu i środków warsztatu muzycznego, wyróżnia lirykę ekspresywną i jej odmiany (refleksyjna i solilokwialna) oraz impresywną (inwokacyjna i apostroficzna), omawia syndrom pieśni (zwł. Lied), sytuację liryczną i związane z nią pojęcia (stany, akty, momenty), przedstawia propozycję zdecydowanie odmiennej analizy liryki wokalnej, skoncentrowanej na uchwyceniu kategorii ekspresywnych, wyrażonych w słowach i dźwiękach.

W dorobku Mieczysława Tomaszewskiego dotyczącym współczesnej muzyki polskiej eksponowaną pozycję zajmują prace na temat twórczości i osobowości K. Pendereckiego, któremu w XII 1980 poświęcone zostało seminarium Współczesność i tradycja w muzyce K. Pendereckiego oraz w XII 1993 międzynarodowe sympozjum K. Penderecki, twórczość i jej recepcja. Tomaszewski sprawował kierownictwo naukowe nad tymi przedsięwzięciami, ponadto zajął się analizą muzyki Pendereckiego (Słuchając Pendereckiego, 1988), a po latach sugestywnie zaprezentował postać kompozytora — jego poglądy i upodobania — w Rozmowach lusławickich (2005), książce oddającej jego losy życiowe i klimat dworku, w którym zamieszkał. W 2008 został wydany 1. tom napisanej przez Tomaszewskiego obszernej monografii pt. Penderecki. Bunt i wyzwolenie.

Już temat pracy magisterskiej (Zagadnienia metodyczne analizy muzykologicznej (1959)) zasygnalizował problematykę, która później znajdowała się stale w centrum uwagi Tomaszewskiego jako teoretyka i historyka muzyki; na pierwszy plan wysunięty został postulat stworzenia ogólnej teorii dzieła muzycznego, wedle której traktowany immanentnie (tj. warsztatowo) utwór winien być zarazem rozpatrywany w rozlicznych kontekstach (biograficznych, historycznych, kulturowych i innych); w powszechnie uznanej triadzie: twórca-wykonawca-odbiorca Tomaszewski poszerzył jej ostatni człon, wyszczególniając indywidualną percepcję i zbiorową recepcję. Krytycznie odnosząc się do panujących w muzykologii metod badawczych (z preferencją analizy formalno-technicznej), Profesor położył nacisk na potrzebę interpretacji dzieła muzycznego, określanej przezeń mianem integralnej, tj. uwzględniającej zasady: komplementarności, ontologicznej pełni, kontekstualności i hierarchizacji. W swych studiach metodologicznych poruszał wybrane zagadnienia, przedstawiał model struktury dzieła muzycznego (od koncepcji do recepcji) i sytuacji dzieła muzycznego (od genezy do renesansu), rozważał relacje między muzyką a innymi dziełami sztuki; jego metoda badawcza ukazuje szerokie możliwości przedstawiania ekspresji i piękna muzyki.

Piśmiennictwo Mieczysława Tomaszewskiego, świadczące o jego rozległych horyzontach intelektualnych i wiedzy ogólnohumanistycznej, ma zdecydowanie indywidualny charakter; w myśl swych założeń autor wsłuchuje się w muzykę, podziwia ją jako „cud natury” i swój zachwyt przekazuje czytelnikom — melomanom i znawcom przedmiotu — płynnym, barwnym, literackim językiem. Pisma Profesora wzbudzają duże zainteresowanie wśród filozofów i teoretyków literatury. Jest to piśmiennictwo bardzo subiektywne i właśnie ów subiektywizm stanowi szczególny walor, potwierdza bowiem autentyzm wypowiedzi i silne zaangażowanie autora. Taka postawa — wobec aktualnie panującej w nauce tendencji wyrażającej się w dążeniu do obiektywizacji i formułowania ogólnych praw — może wzbudzać kontrowersje, ale pobudza do myślenia i zawierzenia intuicji w kontakcie z dziełem sztuki, działa inspirująco, urzeka swą bezpośredniością i szczerością.

Tekst: Elżbieta Dziębowska, hasło: Mieczysław Tomaszewski, Encyklopedia Muzyczna PWM (część biograficzna).