Grzegorz Fitelberg, urodzony 18 października 1879 w Dźwińsku (obecnie Dyneburg), według zachowanego życiorysu i aktu zgonu – w 1874 roku w Warszawie, zmarł 10 czerwca 1953 roku w Katowicach, polski dyrygent, kompozytor i skrzypek. Był synem muzyka wojskowego Hozjasza Fitelberga. W latach 1891-1896 odbył studia w Instytucie Muzycznym w Warszawie pod kierunkiem S. Barcewicza (skrzypce) i Z. Noskowskiego (kompozycja). W 1896 roku został skrzypkiem orkiestry Teatru Wielkiego w Warszawie, a od 1901 był ponadto koncertmistrzem ( w drugiej grupie skrzypiec) Filharmonii Warszawskiej. Wówczas zwrócił na siebie uwagę jako kompozytor – w 1898 zdobył I nagrodę w konkursie im. I. Paderewskiego w Lipsku za „Sonatę a-moll” na skrzypce i fortepian, w 1901 roku analogiczny sukces przyniosło mu na konkursie hr. M. Zamoyskiego w Warszawie „Trio f-moll” na skrzypce, wiolonczelę i fortepian.
W sezonie 1904-1905 debiutował w Filharmonii Warszawskiej jako dyrygent. Dalsza działalność artystyczna Fitelberga rozwijała się pod znakiem znajomości (1901), a następnie przyjaźni i współpracy z Karolem Szymanowskim. W 1905 współorganizował z nim i prowadził Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich. W 1906 roku dyrygował pierwszymi koncertami Młodej Polski, a Warszawie ( 6 II) i Berlinie (30 III), na których – obok utworów Szymanowskiego, Karłowicza, Różyckiego i Szeluty – wykonał własny poemat symfoniczny „Pieśń o sokole”.
W latach 1906-1907 wystąpił kilkakrotnie w filharmonii w Berlinie, dyrygując poematami symfonicznymi R. Straussa, a w następnym sezonie prowadził polskie prawykonanie „Salome” tego kompozytora w Teatrze Wielkim w Warszawie. W latach 1908-1911 stał na czele Filharmonii Warszawskiej, występując razem gościnnie w Berlinie, Lipsku, Dreźnie i Wiedniu. Latem 1910 prowadził orkiestrę w Majorenhofie koło Rygi, gdzie 13 września wykonał próbnie I część nieukończonej jeszcze „II Symfonii” Szymanowskiego; w całości utwór ten (jemu dedykowany) przedstawił 7 kwietnia 1911 roku w Filharmonii Warszawskiej. W latach 1912-1913 był dyrygentem Hofoper w Wiedniu; występował tu także z orkiestrą Konzertverein, z którą 25 i 26 kwietnia 1912 gościł w Krakowie. W 1913 roku powrócił na krótko do Warszawy, a następnie na zaproszenie S. Kusewickiego udał się do Rosji.
W latach 1914-1919 działał w Piotrogrodzie: 19 listopada 1914 dyrygował koncertem muzyki polskiej (Moniuszko, Fitelberg, Karłowicz, Szymanowski), następnie prowadził orkiestrę teatru Muzykalnaja Drama oraz orkiestry Teatru Maryjskiego i Michajłowskiego. Od 1917 roku dyrygował również Orkiestrą Państwową, a po wyjeździe Kusewickiego (1920) stanął na jej czele. W latach 1920-1921 był dyrygentem Teatru Wielkiego w Moskwie. W 1921 roku – po krótkim pobycie w kraju – objął stanowisko dyrygenta Baletów Rosyjskich S. Diagilewa. Współpracował z tym zespołem do 1924, dyrygując na zmianę z E. Ansermetem i E. Goossensem m.in. w Paryżu, Londynie, Monte Carlo i Brukseli. 3 czerwca 1922 dyrygował prawykonaniem „Mawry” Strawińskiego w paryskiej Operze.
W latach 1926-1933 wystawił opery: „Złoty kogucik” Rimskiego-Korsakowa, „Beatrix Cenci” Różyckiego, „Demon” Rubinsteina, „Faust” Gounoda, „Carmen” Bizeta, „Eugeniusz Oniegin” Czajkowskiego, „Cyganeria” Pucciniego. W 1925 dał serię koncertów w Teatro Colón w Buenos Aires, a w 1929 wystawił opery Borodina, Musorgskiego i Rimskiego-Korsakowa w Opéra Privé de Paris, z która odbył tourneé po krajach Ameryki Łacińskiej. W latach 1934-1939 zorganizował i prowadził Orkiestrę Symfoniczną Polskiego Radia w Warszawie. Oprócz stałych koncertów radiowych występował z tym zespołem na koncertach publicznych w Warszawie i Krakowie (koncerty wawelskie w latach 1936-1939), a także na Wystawie Światowej w Paryżu (1937), gdzie orkiestra zdobyła złoty medal.
W listopadzie 1939 roku Fitelberg opuścił Warszawę i w dramatycznych okolicznościach przez Wiedeń i Mediolan udał się do Paryża. W 1940 roku wystąpił tu kilkakrotnie oraz dał szereg koncertów w Bristolu (dla BBC), Londynie, Hadze na rzecz polskich ofiar wojny. W listopadzie 1940 roku wyjechał do Ameryki Pd., w latach 1940-1941 był dyrygentem w Teatro Colón w Buenos Aires, lata 1942-1945 spędził w USA, podejmując się różnych zajęć (dyrygowanie, instrumentowanie) i godząc się na artystyczne kompromisy. „Dobre koncerty” – jak pisał 6 listopada 1945 roku do S. Spiessa – miał jedynie w Montrealu, Toronto oraz w Nowym Jorku z W. Małcużyńskim i B. Hubermanem (Bach, Beethoven, Szymanowski).
W 1946 roku powrócił do Europy, gdzie rozwinął ożywioną działalność koncertową, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, krajach niderlandzkich i skandynawskich. W październiku 1946 roku w Krakowie poprowadził swój pierwszy koncert po powrocie do kraju („Epizod na maskaradzie” Karłowicza, „Koncert skrzypcowy” Palestra, „Harnasie” Szymanowskiego). W 1947 roku objął dyrekcję WOSPR w Katowicach. Z tą orkiestrą występował również w Warszawie, Wrocławiu, Krakowie oraz w Czechosłowacji (1948), Rumunii i na Węgrzech (1950). W ostatnich latach współpracował ze swoim następcą, J. Krenzem.
Fitelberg zajmował się także dydaktyką: w latach 1927-1930 prowadził klasę dyrygentury i orkiestry w konserwatorium w Warszawie, w roku akademickim 1950/1951 był profesorem PWSM w Katowicach. Do jego uczniów należeli m.in. M. Mierzejski, M. Neuteich, O. Straszyński oraz K. Stryja. Fitelberg był kawalerem wielu orderów: Krzyża Oficerskiego Polonia Restituta (1928), Złotego Krzyża Zasługi (1932), Komandorii z Gwiazdą Polonia Restituta (1947), Sztandaru Pracy I klasy (1950). Posiadał ponadto Krzyż Kawalerski Legii Honorowej, Krzyż Komandorski Corona Italia oraz odznaczenia greckie, jugosłowiańskie i rumuńskie. W 1951 roku otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia. W Katowicach nazwano jego imieniem Radiowy Dom Muzyki oraz dwa konkursy – Ogólnopolski Konkurs Kompozytorski i Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów (od 1980).
Adam Neuer, Encyklopedia muzyczna PWM, EFG
