Burzliwe lata I wojny światowej przyniosły prawem dziwnego paradoksu niezwykle bujny rozkwit twórczości Karola Szymanowskiego. Kompozytor, odcięty wówczas od Europy w swej rodzinnej Tymoszówce na Ukrainie, położonej daleko poza linią frontu i będącej do wybuchu rewolucji oazą spokoju, pracował intensywnie w wielkim skupieniu i stworzył szereg wybitnych dzieł, w których skrystalizował swój nowy, impresjonistyczny styl. Obok III Symfonii Pieśń o nocy szczególnie wyróżnia się spośród nich I Koncert skrzypcowy op. 35, skomponowany latem i jesienią 1916 roku. Inspirującą rolę w jego powstaniu odegrał podobnie jak w przypadku Mitów bliski przyjaciel Szymanowskiego, znakomity skrzypek-wirtuoz Paweł Kochański, który służył mu radami przy ostatecznej redakcji partii solowej i napisał bezbłędną stylistycznie kadencję, stanowiącą integralny epizod kompozycji. Wypadki rewolucyjne udaremniły prawykonanie planowane w roku 1917 w Petersburgu. W rezultacie odbyło się ono dopiero 1 XI 1922 w Filharmonii Warszawskiej pod dyrekcją Emila Młynarskiego, z solistą Józefem Ozimińskim, natomiast Paweł Kochański wprowadził koncert dwa lata później na estrady amerykańskie.
Zwięzłą, ale nader trafną charakterystykę utworu dał w jednym z listów sam Szymanowski: ...znów różne nowe nutki, a zarazem trochę powrotu do starego. Całość strasznie fantastyczna i nieoczekiwana. Owe nowe nuty to rezultaty ewolucji stylistycznej: przezwyciężenia wpływów muzyki niemieckiej i wejścia w krąg oddziaływania kultury śródziemnomorskiej oraz muzyki francuskiej, a więc postimpresjonistyczna harmonika i ściśle z nią zespolona wyrafinowana kolorystyka dźwiękowa. Paleta instrumentacyjna Koncertu lśni przepychem barw, a sam początek utworu migotliwie rozwibrowana płaszczyzna brzmieniowa, przecina krótkimi ptasimi motywami, z której wyłania się niepostrzeżenie pierwsze solo skrzypiec jest pomysłem prawdziwie nowatorskim.
W egzotycznie zabarwionych motywach i chromatycznych arabeskach figuracyjnych pobrzmiewają echa ówczesnych fascynacji Szymanowskiego Orientem. Jednak w niektórych epizodach, np. w romantycznie udramatyzowanych kulminacjach, widoczne są reminiscencje z wcześniejszego okresu. Rysuje się tu pewna dwoistość stylistyczna, ale w niej właśnie odzwierciedla się złożona osobowość artysty, który impulsy czerpane z zewnątrz wtapiał zawsze w świat własnych wyobrażeń. Niekonwencjonalna, jednoczęściowa forma utworu zbudowana jest na zasadzie przeplatania odcinków lirycznych o zawoalowanych konturach, z fragmentami szybkimi, zdynamizowanymi rytmicznie i doskonale współgra z klimatem baśniowej fantastyki, przesyconej właściwą Szymanowskiemu ekstatyczną żarliwością emocjonalną. I Koncert skrzypcowy należy nie tylko do jego najwybitniejszych osiągnięć, ale pozostaje jednym z najpiękniejszych i najoryginalniej pomyślanych koncertów skrzypcowych, jakie skomponowano w XX wieku.
Adam Walaciński
